Jedan je od značajnijih istorijskih obeležja Kosovske Mitrovice. Krajnje neobične konstrukcije, izgrađen na brdu Kukavica iznad grada. Uočljiv je iz gotovo svakog dela Kosovske Mitrovice. U pitanju je Spomenik rudarima, palim borcima i žrtvama okupacije za vreme Drugog svetskog rata. Deo je spomen-parka koji se postepeno gradio u periodu od 1959. do 1973. Šta i koliko znamo o ovom istorijskom nasleđu nekadašnje Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije? Kakav je njegov značaj sa sadašnje vremenske distance? Odgovore smo pokušali da dobijemo na svojevrsnom ‘času istorije’ od asistenta na katedri za istoriju Filozofskog fakulteta Univerziteta u Prištini sa sedištem u Kosovskoj Mitrovici i mladog istoričara, Jovana Aleksića.

“Povod početka gradnje memorijalnog kompleksa na brdu Кukavica ticao se dvadesetogodišnjice početka velikog štrajka rudara Trepče – 1939, i diverzantske akcije Trepčinih rudara protiv nemačkog okupatora, krajem jula 1941. godine,” kaže Aleksić na početku našeg razgovora.

Sam spomenik visok je 18 metara i svojim spoljašnjim izgledom podseća na trilit, odnosno triliton.

“Strukturu koja se sastoji od tri kamena bloka, od kojih su dva položena vertikalno i delimično ukopana u zemlju, a treći na njih položen horizontalno kao arhitravna greda,” objašnjava Aleksić.

Najpoznatija građevina ovog tipa je, dodaje, Stounhendž (Stonehenge) u Engleskoj.

Pri samom pogledu ka spomeniku, pažnju, najpre, skreće struktura koja podseća na korito, a potom i dva stuba konusnog oblika na koju se ona ‘oslanja’.

“Bočne strane korita su u početku bile obložene bakrom, sa malim dekorativnim elementima na svakom od četiri ugla. Najveći deo bakra sa spomenika je, u međuvremenu, otpao i netragom nestao,” kaže mitrovički istoričar.

Autor arhitektonskog rešenja ovog memorijala je arhitekta, umetnik, filozof i profesor Univerziteta u Beogradu, Bogdan Bogdanović.

“Poznat je po svojim delima memorijalne arhitekture širom bivše Jugoslavije. Pored Кamenog cveta u Jasenovcu, najpoznatijeg simbola koji je kreirao Bogdanović, spomen-obeležja koja je on osmislio nalaze se i u Beogradu, Prilepu, Кruševcu, Mostaru, Vrnjačkoj Banji, Bihaću, Vukovaru…,” govori Aleksić o idejnom tvorcu konstrukcije spomenika.

Dva tumačenja simbolike

A kakva je simbolika spomenika?

“Postoje dva tumačenja. Jedno kaže da on predstavlja rudare i rudarstvo, da podseća na vagone koji vuku rudu iz rudnika u topionicu, a drugo da simboliše Srbe i Albance – u vidu dva konusna stuba – i njihovu ‘zajedničku antifašističku borbu’, kako se govorilo i pisalo u doba socijalističke Jugoslavije, u skladu sa proklamovanom idejom ‘bratstva i jedinstva’.”

Deo spomen-parka na Kukavici su i dve spomen-kosturnice koje se nalaze na platou sa severne strane spomenika.

U jednoj su, kako objašnjava naš sagovornik, položeni posmrtni ostaci Muharema Bektešija (1922-1944) – člana Komunističke partije Jugoslavije (КPJ), učesnika partizanske borbe, uhapšenog 1943. i ubijenog godinu dana kasnije u Tirani, koji je 1952. proglašen narodnim herojem Jugoslavije.

“Na grobnici Muharema Bektešija postojao je manji spomenik i uklesan natpis –  narodni heroj Muharem Bekteši 1922-1944. Posle ratnih dejstava 1999. on je oštećen, a manji spomenik je nestao. Moguće da je ukraden,” kaže Aleksić.

U drugoj spomen-kosturnici se, navodi, nalaze posmrtni ostaci 15 rudara Trepče koji su poginuli za vreme Drugog svetskog rata.

Pored potpisa Radni kolektiv Trepče i navedenog datuma i mesta – 18. VII 1959. K. Mitrovica –na spomen-kosturnici su ispisana imena: Jovanić Jovo, Desnica Jovo, Hajdari Bislim, Mirić Mima, Čolaković Đorđe, Кorać Ljubo, Čolaković Nikola, Stanković Đuro, Osmokrović Todor, Isufi Habib, Rapajić Vaja, Zec Mile, Кalezić Ljubo, Bursać Milan, Miljuš Mile.

Na zajedničkom mestu počivanja izginulih rudara Trepče uklesan je sledeći tekst, na srpskom i albanskom jeziku:

“Radnici Trepče, dosledni slobodarskim tradicijama, odazvali su se pozivu КPJ i pod vođstvom druga Tita masovno učestvovali u narodnoj revoluciji, i u teškoj borbi oni su dali stotine žrtava koje novim generacijama služe kao svetao primer odanosti svome narodu i Partiji.
Pokupljene sa raznih strana i gudura u ovoj grobnici počivaju kosti poginulih boraca rudara i revolucionara od 1941. do 1945. godine.”

Prema određenim izvorima dostupnim na Internetu, spomen-park na Kukavici bio je svojevrsna atrakcija, te je nakon izgradnje brojao hiljade posetilaca iz čitave nekadašnje SFRJ. Danas je za Mitrovčane, uglavnom, mesto do kojeg će prošetati i odmoriti se od uzavrele gradske gužve, a poslednjih godina predstavnici SUBNOR-a Kosovske Mitrovice obeležavaju Dan boraca, upravo polaganjem venaca na ovo spomen-obeležje.

Na spomeniku i spomen-kosturnicama danas su vidljivi ispisani grafiti lične prirode, a uklesani natpis na jednoj od grobnica poprilično je izbledeo.

Kakav je, sa ove distance, značaj spomen-parka na Kukavici?- pitamo na kraju ‘časa istorije’ našeg sagovornika.

“Uzdiže se iznad grada, na neki način je i njegov simbol. Po meni, to je više simbol jednog vremena – vremena socijalističke Jugoslavije, antifašističke borbe i ideje ‘bratstva-jedinstva’. Definitivno više nema značaj kakav je nekad imao. Možda bi sami građani dali najbolji odgovor,” zaključuje.