Autori: Rina Kadiri
Neni 24 i Kushtetutës së Republikës së Kosovës thotë se askush nuk mund të diskriminohet në bazë të racës, ngjyrës, gjuhës, prejardhjes kombëtare a shoqërore, apo lidhjes me ndonjë komunitet. Në praktikë, kjo definitivisht nuk është kështu. Anëtarët e komuniteteve joshumicë që jetojnë në Kosovë diskriminohen dhe janë të privuar ekonomikisht në Kosovë – një komb që krenohet me pikëpamjet e tij progresive dhe zhvillimet shoqërore pas luftës. Shtypja e njerëzve nuk përfundon me kaq. Përmes prizës ndërsektoriale të identiteteve shoqërore: gratë, komuniteti LGBTQ+ dhe komunitetet me aftësi të kufizuara brenda pakicave etnike janë më tej të margjinalizuara për shkak të stigmatizimeve të thella që vazhdojnë të ekzistojnë në shoqërinë kolektive kombëtare. Megjithëse ekziston një kornizë ligjore e fortë që përshkruan një shoqëri ‘të barabartë e të drejtë’, ato nuk po tregohen përmes normave shoqërore, siç mund të shihet nga mënyra se si pakicat etnike vazhdojnë të luftojnë për të pasur qasje në të drejta dhe në trajtime bazike njerëzore.
A është ngritja e ndërgjegjësimit e mjaftueshme për të thyer stereotipet dhe për të çuar grupet e pakicave etnike në barazi të plotë apo mos duhet ne, si një shoqëri demokratike, të përqendrohemi më shumë në llogaridhënien e qeverisë dhe të vazhdojmë ta dënojmë mungesën e përpjekjeve të tyre në ligje dhe agjenda? Kjo ngre pyetjen nëse çështja e pakicave mund të lehtësohet përmes një qasje nga lart-poshtë ose nga poshtë-lart.
Zëri i Romëve, Ashkalinjve dhe Egjiptianëve (VoRAE), një organizatë joqeveritare lokale, ka qenë duke luftuar për të trajtuar shkaqet kryesore të çështjes së pakicave etnike, që mbizotëron në të gjitha sektorët kryesorë të shoqërisë: punësimi, ‘anti-romizmi’, arsimi, dialogu politik, fuqizimi i grave dhe të drejtat e strehimit. Nëse shoqëria normative e Kosovës, që përfshin normat dhe vlerat kryesore të shumicës, e sheh këtë si një shkelje të plotë të të drejtave të njeriut për shqiptarët etnikë, pse është kjo një standard i pranuar për jetën e romëve, ashkalinjve dhe egjiptianëve kosovarë? Në masë të madhe, populli i Kosovës e di mirë se si është t’u shuhen të drejtat dhe të viktimizohen bazuar në përkatësinë e tyre etnike, megjithatë është bërë një standard i normalizuar për të trajtuar me pabarazi anëtarët e komunitetit të tyre vendor, romë, ashkali e egjiptianë kosovarë. Mbase pakicat etnike aktuale nuk po përjetojnë një trajtim kaq të tmerrshëm në një shkallë masive siç bëri Serbia ndaj shqiptarëve etnikë, kjo ngreh pyetjen deri në çfarë mase janë njerëzit të gatshëm të mësojnë nga e kaluara që konfliktet e ardhshme të pastrimit etnik të mos ndodhin.
Sipas Raportit të Shoqërisë Civile mbi të Drejtat e Njeriut në Kosovë në vitin 2023 (CSO) dhe OJQ-së VoRAE, sistemi arsimor për pakicat etnike është shumë i ndarë, duke nxitur kështu diskriminimin social ekzistues dhe duke vazhduar ‘margjinalizimin’ e grupeve. Tekstet shkollore dhe mësimet nuk pasqyrojnë një popullatë përfshirëse, duke neglizhuar “praninë historike dhe vlerat kulturore të komuniteteve rom, ashkali dhe egjiptiane në Kosovë.”[1] Ndarja etnike-hapësinore e nxënësve në sistemin aktual arsimor është ende një çështje sfiduese që duhet marrë seriozisht nga qeveria.[2] Qendra Avokuese për Kulturë Demokratike sugjeron se ka gjithashtu mungesë të përfshirjes gjuhësore në arsim që mohon ekzistencën e kulturës dhe identitetit për pakicat etnike.[3] Akti i shtypjes së gjuhës nga strukturat institucionale është veçanërisht një çështje e drejtësisë sociale dhe vazhdimi i padrejtësive gjuhësore mund të jetë një faktor në rritjen e shkallës së braktisjes së shkollës në mesin e studentëve të pakicave etnike.[4] Kjo mbështet haptazi një nocion të “jotolerancës etnike”[5], duke e bërë gjithnjë e më të vështirë shpërbërjen e stereotipeve të rrënjosura pasi individët e rinj dhe të prekshëm vazhdojnë të rriten dhe të mësojnë në një mjedis që qëllimisht viktimizon “të tjerët”.
Përkundër Ligjit Nr. 05/L-021 për Mbrojtjen nga Diskriminimi, romët, ashkalitë dhe egjiptianët ballafaqohen me diskriminim të gjerë në vendin e punës bazuar në përkatësinë e tyre etnike[6]. Siç u përmend, kjo më tej tregon mospërputhjet në ligj dhe realitetin e çështjes sociale – legjislacioni dhe politikat nuk do të praktikohen nëse stigmat e rrënjosura sociale nuk trajtohen në mënyrë efektive dhe përfshirja e plotë bëhet e qenësishme brenda strukturave sociale. Ka mungesë të mekanizmave institucionalë për të zbatuar kuotat e punësimit në sektorin publik dhe investimet drejt zhvillimit të aftësive të romëve, ashkalinjve dhe egjiptianëve për të rritur konkurrencën e tyre në tregun e punës.[7] Kjo përjetëson ndjeshëm ciklin e varfërisë që shoqëria ka vendosur për ta, pengon potencialin e tyre të plotë dhe integrimin në shoqërinë standarde. Për më tepër, ka një përfaqësim joadekuat të pakicave etnike në institucionet qeveritare për të vepruar si zë për këto shqetësime. Megjithatë, këto janë vetëm disa nga sfidat me të cilat përballen pakicat etnike në jetën e tyre të përditshme dhe duhet bërë shumë që pjesa tjetër e shoqërisë së privilegjuar të edukohet për këtë çështje.
Njerëzit e Kosovës kanë një narrativë të përgjithshme që si komunitet, ata mbajnë ideale liberale, progresive dhe të paparagjykuara. Kjo është e vërtetë, por deri në një masë. Komuniteti LGBTQ+ po bëhet gjithnjë e më shumë festiv dhe i mirëpritur nga komuniteti i të rinjve, siç shihet nga fluksi i vëmendjes që rrethon javën e Krenarisë. Personat me aftësi të kufizuara po njihen nga qeveria me planet e tyre të strategjisë kombëtare dhe po ndërmarrin veprime aktive për të minimizuar pabarazitë që ekzistojnë në shoqëri. Megjithatë, ekziston ende një mungesë e plotë e kujdesit dhe këmbënguljes në racizmin ndaj pakicave etnike në rajon. Për shkak të pafavorshmërisë sistematike dhe mungesës së arsimit, romët, ashkalitë dhe egjiptianët besojnë se janë aq të aftë sa i percepton shoqëria dhe kështu, janë plotësisht të kufizuar në aftësitë e tyre të vetëaktualizimit. Nëse nuk mund t’i drejtohemi qeverisë dhe ligjeve të saj për mbështetje të plotë, atëherë duhet të ndërtojmë komunitetin e tyre përmes një qasjeje nga poshtë-lart – duke rikthyer besimin dhe potencialin e tyre të vërtetë si qytetarë të merituar në shoqërinë civile.
[1] Nisma e të Rinjve për të Drejtat e Njeriut. Raporti i Shoqërisë Civile mbi të Drejtat e Njeriut në Kosovë në vitin 2023. Nisma e të Rinjve për të Drejtat e Njeriut në Kosovë, 2023., fq.43.
[2] Po aty. fq.45.
[3] Berisa, Ajsa. “Pozita e komuniteteve pakicë në Kosovë dhe qasja e tyre në të drejtat e njeriut.” Acdc-Kosovo.org, Advocacy Center for Democratic Culture, 2023.
[4] Nisma e të Rinjve për të Drejtat e Njeriut. Raporti i Shoqërisë Civile mbi të Drejtat e Njeriut në Kosovë në vitin 2023. Nisma e të Rinjve për të Drejtat e Njeriut në Kosovë, 2023., fq.45.
[5] Po aty. fq.43
[6]Po aty. fq.89.
[7] Zëri i Romëve, Ashkalive dhe Egjiptianëve. “VoRAE.” Qasur më 2 korrik 2024.
Kjo përmbajtje u financua përmes grantit të Ambasadës Amerikane në Prishtinë. Mendimet, përfundimet dhe konkludimet apo rekomandimet e shprehura këtu janë të autorit(ëve) dhe jo medoemos pasqyrojnë qëndrimet e Departamentit të Shtetit.
Alternativna në partneritet me Iniciativa e Re Sociale.
Rina Kadiri
Rina punon si Koordinatore Programi për të Drejtat e Njeriut dhe Sundimin e Ligjit në YIHR KS që nga shtatori 2020 dhe tani si Drejtoreshë e Programit. Ajo ka kryer studimet master për Politika Sociale në Universitetin e Tiranës dhe ka përfunduar studimet bachelor për Punë Sociale në Universitetin e Prishtinës. Gjatë studimeve, Rina ishte e angazhuar si praktikante në Terre des Hommes, Koalicioni i OJQ-ve për Mbrojtjen e Fëmijëve, Labirint, etj. Ajo ishte gjithashtu menaxhere e një projekti për udhëheqje me OJQ “Zëri i RAE” me fëmijë nga komuniteti Roam. Rina punon me të rinjtë dhe prej më shumë se dy vitesh punon në fushën e arsimit joformal. Përveç pjesëmarrjes në shumë projekte, ajo ka fasilituar edhe shumë aktivitete në nivel lokal dhe rajonal. Rina shpeshherë e shfaq aktivizmin e saj për të drejtat e njeriut përmes shkrimeve të saj.
