U Narodnom muzeju u Beogradu čuvaju se fragmenti iz manastira Banjska, odnosno ostaci arhitektonske plastike u belom mermeru. Manastir Banjska, nadomak Kosovske Mitrovice, grobna zadužbina kralja Milutina, sagrađen je početkom 14. veka. Kralj Milutin, poznat i pod imenom Kralj Stefan Uroš II, vladao je u periodu 1282. do svoje smrti 1321. godine. Po njegovoj želji, manastir Banjska je izgrađen po ugledu na Hram Bogorodice u Studenici, na ruševinama starijeg manastira, a sa posvetom Svetom Stefanu – zaštitniku loze Nemanjića.

Manastirski kompleks je građen u periodu od 1312. do 1316. ili 1317. godine. Dokument sa pravnim okvirom za funkcionisanje ovog manastira (Svetostefansku hrisovulju) Kralj Milutin izdao je 1315. godine. Ukinuo je odluku da se sedište Banjske episkopije nalazi u ovom manastiru. Manastir je namenio isključivo bratstvu, odnosno monaštvu. Manastir Banjska je bio jedan od najbogatijih manastira u srednjovekovnoj Srbiji. U hrisovulji je naveden spisak sela i katuna koji su dati na raspolaganje manastiru. Hrisovulja se danas čuva u Istanbulu i otkrivena je pomalo neočekivano u 19. veku, u carskoj riznici, odnosno pisaraju. Tada je zahvaljujući Stojanu Novakoviću sačinjen njen prepis koji se i danas čuva u Srpskoj akademiji nauka i umetnosti.

Manastir je podignut na ostacima starijeg kompleksa uz korišćenje novih principa u graditeljstvu. Kralj Milutin je poklonio veliko poverenje igumanu Danilu, kasnije Arhiepiskopu Danilu Drugom, koji je bio zadužen za nagledanje radova. Budući da je kralj Milutin želeo da njegova grobna crkva liči na mauzolej Stefana Nemanje podignut čak 150 godina ranije, bilo je teško pronaći majstore koji su bili vični u radu u kamenu. Fragmenti kamene plastike koji se čuvaju u Narodnom muzeju, načinjeni su od belog mermera. Takođe, bila je potrebna obrada kamena i za ukrašavanje fasada katolikona, odnosno crkve u manastiru Banjska. Tokom 20-tih i 30-tih godina kada su snimljene istorijske, sada već stare fotografije manastira, manastir je bio u veoma lošem stanju. Stanje manastira danas je zapravo proizvod radova koji su izvođeni tokom tridesetih godina, ali i kasnije. Danas je manastir aktivan, u njega se monaštvo vratilo 2004. godine.

Inače, monasi su 2017. godine obnovili proizvodnju manastirskog piva u Banjskoj. U hrisovulji se govori i o proizvodnji piva u srednjovekovnoj Srbiji, u 14. veku, a pronađen je i podatak da je upravo manastir Banjska prvo mesto u Srbiji gde se proizvodilo pivo uopšte. Proizvodnja piva je nova praksa manastira, a svakako u vezi sa tradicijom koju sam manastir baštini.

Arhitektura crkve

Kada je u pitanju arhitektura same manastirske crkve, građevina je jednostavnijeg plana za merila 14. veka kada je i podignuta. To je ogromna crkva sa kupolom. Današnja kupola je u nešto izmenjenom obliku. Nema prozore, zamišljena je kao slepo kube. Pretpostavlja se da je do toga došlo u 17. veku, kada je srušena prvobitna kupola na visokom postolju sa prozorima, a na njenom mestu podigutno slepo kube. Na taj način je crkva pretvorena u džamiju i kao džamija je funkcionisala sve do prvog Balkanskog rata. Kasnije je objekat ponovo napušten i tada se dolazi do prvih fotografija na kojima je prikazano stanje manastirske crkve tokom 30-tih godina prošlog veka.

Spoljašnji izgled crkve

Kada je u pitanju spoljašnji izgled crvke, na njenim fasadama se najviše ističe motiv, kako se u arhitekturi naziva, šahovskog polja. Fasada je izgrađena od kamenih tesanika u tri različite boje, po čemu se Banjska izdvaja u srednjovekovnoj srpskoj arhitekturi. Ona je jedini takav primer. Majstori su želeli da podražavaju izgled studeničkih fasada što je kasnije urađeno i u Dečanima, u grobnoj zadužbini Milutinovog sina i naslednika Stefana Dečanskog. Međutim, jedino su u Banjskoj korišćene upravo ovakve boje kamena – svetloružičasta, žućkasta i tamnosiva boja, što Banjskoj daje upečatljiv izgled. Originalna fasada je delimično sačuvana, što može i danas da se vidi na zidovima manastira, u zoni oltarskog prozora i duž južnog zida.

Fragmenti iz manastira Banjska

Od ukupno četiri fragmenata arhitektonske plastike manastira koji se čuvaju u Narodnom muzeju, za tri se pretpostavlja, s obzirom na to da su fragmenti stigli u muzej posrednim putem 1935. godine, da su u pitanju delovi, arhivolti, odnosno lukovi koji su se nalazili na jednom od ulaza u manastir, ali i iznad oltarske trifore, odnosno prozora u oltarskom prostoru.

Na jednom fragmentu nalazi se telo ptice uprepleteno u preplet, kojoj nedostaje glava. Na drugom fragmentu, takođe na prepletu, nalazi se vuk koji jede ovcu. Na trećem se nalazi loza sa listovima i jedan cvet sa veoma krupnim laticama. I na ovom fragmentu se vidi da arhitektonska plastika u svakom smislu ponavlja izgled uzora, tako da je čak i repertoar isti. U Studenici su, takođe, na arhivoltama i u drugim delovima hrama prikazani prepleti i životinje što ukazuje na to da je želja kralja Milutina, izgradnjom i ukrašavanjem ovog objekta, ispunjena.

Sačuvana je i skulptura Bogorodice sa Hristom na prestolu koja se nekada nalazila na ulazu iz priprate u naos hrama. Ona se danas čuva u manastiru Sokolica u blizini Banjske. Poznata je pod imenom “Bogorodica Sokolička”, s obzirom na to da je prenesena sa ruševina Banjske u Sokolicu, ali se ne zna tačno kada.

U galeriji fresaka Narodnog muzeja nalazi se gipsani odlivak koji je načinjen 1969. godine i od tada se nalazi u ovoj galeriji koja je u sastavu muzeja.

Takođe, u stalnoj postavci Narodnog muzeja nalazi se zlatni prsten, koji važi za jedan od najlepših primera zlatarstva iz srednjovekovne Srbije. Ovaj prsten sa ugraviranim dvoglavim orlom, za koji se veruje da je nastao u 14. veku, pronađen je u jednom od grobova u prvom manastiru Banjska.

Nakon smrti kralja Milutina 1321. godine, njegovo telo je prvobitno bilo sahranjeno u manastiru Banjska. On je oko dve i po godine od smrti proglašen za svetitelja. Manastir je tada posebno dobio na značaju kao mesto kulta još jednog od svetih srpskih kraljeva. Međutim, ubrzo nakon Kosovske bitke, mošti sada već Svetog Kralja Milutina, prenete su iz ovog manastira na drugu lokaciju. Prenošene su nekoliko puta da bi na kraju svoje mesto pronašle u crkvi Svete nedelje, u Sofiji, u današnjoj Bugarskoj, gde se i danas nalaze. Kult Svetog Kralja Milutina, odnosno Svetog Kralja, je veoma poštovan u bugarskoj pravoslavnoj crkvi, a o tome koliki je kult Kralja Milutina među vernicima u Bugarskoj svedoči i to da je crkva Svete nedelje poznatija kao Crkva Svetog Kralja.

Monasi su 2017. godine obnovili proizvodnju manastirskog piva u Banjskoj. U hrisovulji se govori i o proizvodnji piva u srednjovekovnoj Srbiji, u 14. veku, a pronađen je i podatak da je upravo manastir Banjska prvo mesto u Srbiji gde se proizvodilo pivo uopšte. Proizvodnja piva je nova praksa manastira, a svakako u vezi sa tradicijom koju sam manastir baštini.

Tekst je pripremljen po informacijama iz nedavno objavljenog video zapisa Narodnog muzeja u Beogradu. Pogledajte video u nastavku: